Εισαγωγή

Το 2012 μία ανακάλυψη στο πεδίο της γενετικής μηχανικής ήρθε σαν ένα νέο θαυματουργό εργαλείο στα χέρια των επιστημών, με το οποίο διατείνονται ότι μπορούν να αλλάξουν τη ζωή πέρα ως πέρα. Πρόκειται για την τεχνική CRISPR Cas9 (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats), με την οποία γίνεται δυνατή η διόρθωση του γενετικού υλικού στο επίπεδο της μίας βάσης DNA, ακόμη και στον άνθρωπο. Αυτό σημαίνει, ότι δίνεται η μεγάλη υπόσχεση της θεραπείας των γενετικών και σωματικών ασθενειών, με τις πρώτες προσπάθειες για εφαρμογή να έχουν ήδη επιτευχθεί, αν και τα πειράματα γίνονται ακόμη σε εργαστηριακό επίπεδο, καθώς συναντώνται διάφορα εμπόδια.

Η μεγάλη διαφοροποίηση της τεχνικής αυτής που αφορά στη γενετική τροποποίηση, είναι ταυτόχρονα η μεγάλη της ακρίβεια και η πολύ φτηνή αγορά της ως προϊόν, καθώς το κόστος για τη διόρθωση του Dna πέφτει 99%. Βέβαια μέχρι σήμερα, έχουν επενδυθεί στο σύνολο περίπου 1 δισεκατομμύριο δολάρια για την εξέλιξη και τελειοποίηση της τεχνικής που διαχέονται σε πανεπιστήμια και εταιρίες που έχουν στηθεί γύρω από τα διάφορα δικαιώματα χρήσης της πατέντας. Επίσης, οι προεκτάσεις της τεχνικής αυτής στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω, υπερβαίνουν τη χρήση της τεχνικής ως μέσο θεραπείας ασθενειών, και έτσι προκύπτει μία παραπάνω ανάγκη για μια πιο βαθιά κριτική.

Για να αναλύσουμε το τι τελικά σημαίνει μια τέτοια ανακάλυψη, πώς προκύπτει ως συνέχεια των προηγούμενων «βιολογικών θαυμάτων», τι πραγματικά εξυπηρετεί, μας φάνηκαν χρήσιμα κάποια εργαλεία τα οποία χρησιμοποιεί ο Φουκώ σχετικά με την εξουσία και πιο ειδικά την εξουσία που παίρνει τον ρόλο της διαχείρισης της ζωής (βιοεξουσία). Μπορούμε ίσως έτσι να δούμε, ότι η τεχνική αυτή δεν είναι μόνο συνδεδεμένη με τη θεραπεία ασθενειών, αλλά και με τη μηχανοποίηση και την πειθάρχηση των σωμάτων, πλήρως εναρμονισμένα και συμφασικά με την τέχνη διακυβέρνησης του φιλελευθερισμού.

Aegean Airlines – Ο μεγαλύτερος ελληνικός αερομεταφορέας σας ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο με μοναδικές προσφορές!

Χρήσιμα εργαλεία περί εξουσίας και η διαχείριση της ζωής

Η εξουσία ως πλέγμα και ως δύναμη (και) θετική

«Όταν ορίζουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας ως καταπίε­ση, υιοθετούμε μια καθαρά νομική αντίληψη της εξουσίας. Ταυτίζουμε την εξου­σία με ένα νόμο που λέει “όχι”. Η εξουσία θεωρείται ότι φέρει τη δύναμη μιας απαγόρευσης… Αν η εξουσία δεν ήταν ποτέ τίποτε άλλο παρά καταπιεστική, αν ποτέ δεν έκανε τίποτε άλλο από το να λέει “όχι”, νομίζετε ότι θα την υπάκουαν οι άνθρωποι; Αυτό που κάνει την εξουσία να κρατάει γερά, αυτό που την κάνει παρα­δεκτή είναι το ότι δε βαραίνει απλώς πάνω μας σαν μια δύναμη που λέει “όχι” αλλά ότι διαπερνά τα πράγματα, παράγει νόημα, επιφέρει απόλαυση, μορφές γνώσης, παράγει λόγο. Πρέπει να θεωρηθεί ως παραγωγικό πλέγμα που καλύπτει ολόκληρο το κοινωνικό σώμα και όχι ως αρνητική βαθμίδα που ρόλος της είναι η καταπίεση»
Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική

Μπορούμε να δούμε ότι ήδη από τον 18ο αιώνα, η εξουσία αρχίζει και μετατοπίζεται από μία απόλυτη σε μία πιο διάχυτη μορφή, που σήμερα μπορεί να αποτυπωθεί σαν ένα πλέγμα που διατρέχει ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Η εξουσία στις σύγχρονες Δυτικές κοινωνίες (σε αντίθεση με την απόλυτη εξουσία του ηγεμόνα επί της ζωής και του θανάτου στις απολυταρχικές κοινωνίες, που εξηγούμε μετά), δεν εκπορεύεται από μία κεντρική πηγή (π.χ. κράτος ή νόμο), αλλά ασκείται από αμέτρητα σημεία. Έχει νόημα, να δούμε την εξουσία που έρχεται από κάτω, για να αποδεσμευτούμε από την εννόησή της ως μια δύναμη που έρχεται μόνο «από τα πάνω». Να δούμε δηλαδή την εξουσία που ενυπάρχει στην οικογένεια, στο σχολείο, στις ομάδες, στην καθημερινή ζωή και τις προσωπικές σχέσεις, ακόμη και στις πιο ιδιωτικές και αδιόρατες εκφάνσεις της, ή και την εξουσία που ασκούμε οι ίδιοι και οι ίδιες στα σώματά μας, σε ένα πλαίσιο αυτοπειθάρχησης και συνεχούς βελτίωσης του εαυτού.

Το εξουσιαστικό φαινόμενο, ως ένα τέτοιο πλέγμα σχέσεων, είναι αυτό που σταθεροποιεί το όλο σύστημα που παρά τις όποιες αντιθέσεις του, μπορεί και ανακτά την ισορροπία του. Επιπλέον, όπως φαίνεται και από το παραπάνω απόσπασμα του Φουκώ, δεν θα μπορούσαμε να ταυτίσουμε την εξουσία αποκλειστικά με την έννοια της καταπίεσης, γιατί αυτό ακριβώς που κάνει την εξουσία ανθεκτική είναι ότι έχει και ένα ρόλο παραγωγικό.

Βλέπουμε δηλαδή, όπως θα προσπαθήσουμε εξηγήσουμε και παρακάτω με το παράδειγμα της βιολογίας, ότι η εξουσία του επιστημονικού λόγου παράγει. Παράγει αντικείμενα γνώσης και επιθυμίες. Υπόσχεται θεραπείες ασθενειών και βελτίωση των ικανοτήτων και των δυνατοτήτων του ανθρωπίνου σώματος. Και αυτό είναι μέρος της τέχνης διακυβέρνησης του φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού που θέτει την εξουσία όχι μόνο ως μια δύναμη αρνητική (γιατί έχει γίνει κατανοητό ότι τότε θα ήταν πολύ εύθραυστη) αλλά και ως δύναμη παραγωγική που πλαισιώνει και διαχειρίζεται τη ζωή (όχι το θάνατο) και που δεν υποχρεώνει κανένα και καμία να «αγοράσει» τα προϊόντα που παράγει, αλλά δίνει στο άτομο τη δυνατότητα επιλογής. Υποθετικά βέβαια μόνο, γιατί η μη επιλογή, στο πλαίσιο αυτό, έχει το τίμημά της. Συνεπάγεται νέες μορφές υπευθυνότητας, νέους αποκλεισμούς και απαγορεύσεις. Αν λοιπόν φανταστούμε την εξουσία σαν μια δύναμη που έχει πηγή και δέκτη, βλέπουμε στην εξέλιξη της ιστορίας, ότι οι συνιστώσες της δύναμης αυτής όλο και αυξάνονται. Η πηγή δεν είναι μόνο ο εκάστοτε ηγεμόνας που την ασκεί στο κοινωνικό σώμα σαν ολότητα, αλλά εκκινούν πολλές συνιστώσες προς όλες τις κατευθύνσεις, η συνολική ένταση των οποίων κεφαλαιοποιείται στο κράτος, το οποίο σαφώς και τις αναπαράγει για να εξασφαλίσει την ισορροπία του.

Δικαίωμα ζωής και θανάτου και το πέρασμα στην εξουσία επί της ζωής (βιο-εξουσία)

Σταδιακά και με την πάροδο αρκετών χρόνων, μια σημαντική αλλαγή συμβαίνει στον δυτικό κόσμο όσον αφορά την μορφή εξουσίας. Η εξουσία, από τον 17ο αιώνα ήδη, προορίζεται περισσότερο στην «υπεράσπιση και τη διαχείριση της ζωής». Στο να παράγει δυνάμεις , να τις αυξάνει, να τις διατηρεί και να τις διατάσσει κατά πως επιθυμεί, πάρα στο να τις εμποδίζει, να τις περιορίζει ή να τις καταστρέφει όπως συνέβαινε παλαιότερα. Η εξουσία αυτή, στοχεύει ακόμα στην αυτοπειθάρχηση των υποκειμένων και στη διαμόρφωσή τους ως επιχειρηματίες του εαυτού τους, που πρέπει συνεχώς να φροντίζουν και να βελτιώνουν τη ζωή τους, στο όνομα της υγείας και της παραγωγικότητας. Αυτή η «νέα» μορφή εξουσίας, η οποία δεν έχει ως βασική της λειτουργία το να επιτρέπει τη ζωή ή να επιβάλει το θάνατο, αλλά να επενδύει τη ζωή και να τη διαχειρίζεται «απ’ άκρη σ’ άκρη», είναι αυτή που ο Φουκώ ονόμασε βιοεξουσία, δηλαδή, εξουσία επί της ζωής.

Από αυτή την ιστορική στιγμή, ο θάνατος των κοινωνικών υποκειμένων, που έως τότε θεμελιωνόταν στο δικαίωμα της εκάστοτε ανώτατης αρχής να υπερασπίζεται τον εαυτό της, ή να ζητά να την υπερασπιστούν, θα εμφανίζεται πλέον ως η άλλη όψη του δικαιώματος που έχει το κοινωνικό σώμα να διασφαλίσει την ζωή του, να την διατηρήσει ή να την αναπτύξει. Με άλλα λόγια από εδώ κι ύστερα, οι πόλεμοι δεν γίνονται πια στο όνομα κάποιας ανώτερης αρχής, κάποιου άρχοντα ή ηγεμόνα, αλλά γίνονται στο όνομα της επιβίωσης ενός ολόκληρου λαού και στο δικαίωμα του να υπάρχει.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως το γεγονός ότι οι σύγχρονες εξουσίες είναι πιο έτοιμες από ποτέ στο να παράξουν γενοκτονίες μαζικής κλίμακας, που όμοιες τους δεν έχουμε γνωρίσει ως τώρα, δεν συνεπάγεται σε καμία περίπτωση ένα είδους οπισθοδρόμησης στην εποχή όπου οι εξουσίες είχαν απόλυτο δικαίωμα πάνω στις ζωές των ανθρώπων. Τουναντίον αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή η σύγχρονη εξουσία πλέον τοποθετείται και ασκείται στο επίπεδο της ζωής, του είδους, της φυλής και των πληθυσμιακών φαινομένων.

«Το παλαιό δικαίωμα του να επιβάλεις τον θάνατο ή να επιτρέπεις τη ζωή, αντικαταστάθηκε από μια εξουσία του να δίνεις ζωή ή να πετάς στον θάνατο»
Φουκώ Ιστορία της σεξουαλικότητας

Οι δύο διαστάσεις της βιοεξουσίας

Ο Φουκώ παρουσιάζει δυο βασικές μορφές ως σκέλη αυτής της νέας εξουσίας της ζωής. Αρχικά κατά τον 17ο αιώνα η εξουσία αντιμετώπισε το σώμα σαν μηχανή και επικεντρώθηκε συγχρόνως στην αύξηση της αποδοτικότητάς του, και της υπακοής του (ανατομο-πολιτική). Ασκώντας διάφορες τεχνικές πειθάρχησης (με θεσμούς όπως ο στρατός, η φυλακή, τα ιδρύματα και το σχολείο), στόχευε σε σώματα υποταγμένα και εξασκημένα, σώματα «πειθήνια». Για να επιτευχθεί αυτό επιστρατεύθηκαν οι επιστημονικοί κλάδοι της ανατομικο-πολιτικής του ανθρώπινου σώματος. Σε μια δεύτερη φάση, στα μέσα του 18ου αιώνα η εξουσία προσανατολίσθηκε στο σώμα-είδος και τη μηχανική του ζώντος. Κατά την περίοδο αυτή αρχίζουν και συστηματοποιούνται οι διαχειριστικές πολιτικές σε ζητήματα δημογραφικά (γεννήσεις, θάνατοι, σεξουαλικές πρακτικές), υγειονομικά (επίπεδο υγείας, μακροβιότητα, εμβόλια, καραντίνες), στατιστικά (καταγραφή δεδομένων πληθυσμού, πόρων και αγαθών): πρόκειται για μια βιο-πολιτική του πληθυσμού. Οι επιστήμες του σώματος και οι ρυθμίσεις του πληθυσμού συνιστούν τους δύο πόλους γύρω από τους οποίους αναπτύχθηκε η οργάνωση της εξουσίας πάνω στη ζωή ¹.

Πίνακες ζωγραφικής σε καμβά, αυτοκόλλητα πόρτας, υφασμάτινα αυτοκόλλητα ψυγείου, αυτοκόλλητες ταπετσαρίες

Η ανατομο-πολιτική του σώματος από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό μέχρι την CRISPR.

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην ανατομία του σώματος

Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή της πολιτικής της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος, του πρώτου πόλου της βιοεξουσίας, έτσι όπως την περιέγραψε ο Φουκώ (ανατομο-πολιτική), ώστε να έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα, χωροχρονικά προσδιορισμένη, να δούμε πώς λειτούργησε ως εργαλείο για την πολιτική οικονομία και κυρίως να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η πολιτική δεν είναι «σύγχρονη», αλλά έχει μια ιστορία περίπου τριών αιώνων, είναι συνδεδεμένη με το καπιταλιστικό σύστημα και ζωτικό κομμάτι της ύπαρξής του και για να φτάσει σήμερα στο σημείο να θεωρείται αυτονόητη, πέρασε από πολλές δοκιμασίες.

Αρκετά χοντρικά, για τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό (μετάβαση εννοούμενη ως μια παρατεταμένη διαδικασία αλλαγών, πολύ αιματηρών, που άρχισαν από τα τέλη του 15ου και συνεχίστηκαν για τουλάχιστον δυόμιση αιώνες), δεν αρκούσε μόνο η πρωταρχική συσσώρευση (συσσώρευση και συγκέντρωση εργατών και κεφαλαίου). Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε ότι κάτι τέτοιο έγινε με την υποδούλωση των ιθαγενών της αμερικής και της αφρικής στον Νέο Κόσμο, με την ιδιωτικοποίηση των κοινών γαιών στη Δύση, αποστερώντας τα μέσα αυτοσυντήρησης των ευρωπαίων, με την καθυπόταξη των γυναικών στην αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού, με το κυνήγι μαγισσών. Χρειάστηκε όμως επιπλέον (χωρίς αυτό να μπαίνει εξισωτικά, αλλά σαν ένας ακόμη παράγοντας) και η μηχανοποίηση και πολιτικοποίηση του ανθρώπινου σώματος, η μετατροπή με λίγα λόγια του σώματος σε εργασιακή μηχανή ².

Αυτό ήταν αναγκαίο, καθώς ήταν αντιληπτό ότι το σώμα ήταν φορέας της εργασιακής δύναμης, ήταν ένα πεδίο πολύ σοβαρής και ουσιαστικής επένδυσης. Δεν θα μπορούσε το σώμα που μέχρι τότε θεωρούνταν κάτι ιερό και με απόκρυφες αρετές, να περάσει σε μια σκληρή εργασιακή πειθαρχεία που επαφιόταν σε συμπεριφορές προβλέψιμες και ομοιόμορφες, παρά μόνο εάν «πέθαινε», εάν υποβιβαζόταν σε ένα απλό αυτόματο, σε μία μηχανή. Το σκοπό αυτό, εξυπηρέτησε η ανατομία, η οποία μετά τη μακρόχρονη περιθωριοποίησή της στο Μεσαίωνα, εμφανίζεται πια ως επιστήμη.

Έτσι, μπορούμε να αρχίσουμε από το ανατομικό εγχειρίδιο που δημοσιεύτηκε από τον Καρτέσιο το 1664 και ονομάζεται Πραγματεία περί του ανθρώπου. Εκεί αποτυπώνεται και η μεγάλη προσπάθεια μηχανοποίησης του σώματος, όταν για παράδειγμα ανθρώπινο σώμα αναφέρεται ως, «τούτη η μηχανή». Λέει χαρακτηριστικά…

«Θα ήθελα να συλλογιστείτε ότι όλες οι ιδιότητες που απέδωσα σε τούτη τη μηχανή είναι φυσικά επακόλουθα της προδιάθεσης των οργάνων -ούτε λίγο ούτε πολύ όπως ακριβώς και οι κινήσεις ενός ρολογιού ή ενός αυτομάτου ακολουθούν τη ρύθμιση που έχουν τα αντίβαρα και τα γρανάζια του».

Βλέπουμε εδώ, να ανοίγεται για πρώτη φορά το «βιβλίο της ανθρώπινης φύσης». Ανακαλύπτεται μια νέα αχαρτογράφητη γη και άρα ένα νέο πεδίο επένδυσης της αστικής τάξης που πρέπει πρώτα να εκτιμήσει με ακρίβεια τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά. Στην Ιταλία, και αλλού, τα δημόσια μαθήματα ανατομίας είχαν εξελιχθεί σε τελετουργίες που διαδραματίζονταν σε ειδικά σχεδιασμένους χώρους και είχαν φανερή ομοιότητα με θεατρικές παραστάσεις:

«Τα μαθήματα χωρίζονταν σε φάσεις… υπάρχει εισιτήριο και κατά τη διάρκεια της παράστασης εκτελούνται μουσικά προγράμματα για την ψυχαγωγία του κοινού… υπάρχουν παρόμοιοι κανονισμοί για τη συμπεριφορά και την επιμέλεια της «παραγωγής». (Giovanna Ferrari, 1987).

Στο «θέατρο της ανατομίας», λοιπόν, ο ανατόμος παρουσιάζει το σώμα ως ένα εργοστάσιο, δίνοντας ένα δημόσιο μάθημα ότι το σώμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία μηχανή.

Σε όλη αυτή τη διαδικασία, λοιπόν, το σώμα παρουσιάζεται ως μια ύλη αδρανής και στείρα, που για να μπορεί να ζήσει πρέπει να δουλεύει συνεχώς και πειθαρχημένα.

«Όταν ο Χομπς λέει «τι άλλο είναι η καρδιά, αν όχι ελατήριο και οι κλειδώσεις ισάριθμοι τροχοί» διακρίνουμε στα λόγια του ένα αστικό πνεύμα, για το ποίο όχι μόνο η εργασία είναι η συνθήκη και το κίνητρο της ύπαρξης του σώματος, αλλά και όλες οι σωματικές δυνάμεις οφείλουν να μετατραπούν σε δυνάμεις εργασιακές. […] Το σώμα έπρεπε να πεθάνει για να μπορέσει η εργασιακή δύναμη να ζήσει.»
Silvia Federici, O Κάλιμπαν και η μάγισσα. Γυναίκες σώμα και πρωταρχική συσσώρευση

Η διείσδυση στη μικροκλίμακα

Και αφού η εργασιακή δύναμη έζησε τελικά, η συνταγή της μηχανοποίησης και ο κατακερματισμός του σώματος συνέχισε να βαθαίνει όλο και περισσότερο στην εξέλιξη της ιστορίας. Βλέπουμε για παράδειγμα στην επιστήμη της βιολογίας στην οποία θέλουμε να εστιάσουμε, την τάση να διεισδύει όλο και περισσότερο στον μικρόκοσμο και στη μικροκλίμακα της ζωής.

Μετά το άνοιγμα του σώματος και την προσπάθεια κατανόησης των μηχανισμών του σε επίπεδο οργάνων, ακολουθεί μία δίχως τέλος διαδρομή στα όλο και μικρότερα συστατικά του σώματος. Στα τέλη του 18ου, η επιστημονική κοινότητα ζουμάρει για πρώτη φορά στα όργανα και ανακαλύπτει τον ιστό, τον οποίο βαφτίζει «θεμέλιο της κατασκευής των οργανισμών», μέχρι αυτή η θεωρία να καταρριφθεί κάποια χρόνια μετά (κυρίαρχα στα μέσα του 19ου ), όταν διατυπώθηκε η άποψη ότι το κύτταρο αποτελεί τη στοιχειώδη μορφολογική και λειτουργική μονάδα (Mathias Schleiden & Theodore Scwann, 1839). Και όσο η τεχνολογία του μικροσκοπίου εξελισσόταν, τόσο η αιτία της ύπαρξης της ζωής αναγόταν στο πιο μικρό θεμελιώδες συστατικό. Τα συστατικά του κυττάρου, οι πρωτεΐνες, το DNA, το γονίδιο, οι βάσεις του DNA, και δεν έχει τελειωμό (μάλλον…).

Η πορεία αυτή συνοδεύτηκε και συνοδεύεται με Λόγους και «Αλήθειες» που παράγονται από την εξουσία των επιστημών προσπαθώντας να διαχειριστούν τη ζωή «από άκρη σε άκρη». Από τη στιγμή που το σώμα-μηχανή είναι αυτή η «συναρμολόγηση» των συστατικών σε επίπεδο νανομεγέθους και από τη στιγμή που αν δεν φροντίσεις τη μηχανή αυτή θα πάψει να λειτουργεί ή τουλάχιστον δε θα λειτουργεί τόσο καλά όσο του διπλανού σου, η επένδυση στο σώμα έφτασε στο σημείο να αποικίσει τα μικρότερα. Το DNA δεν θεωρείται πια ένας απλός φορέας των πληροφοριών που θα συνθέσει το κάθε μοναδικό σώμα, αλλά φορέας που επιδέχεται βελτίωσης και μάλιστα επιτακτικής. Αφού η χαρτογράφηση του ανθρωπίνου γονιδιώματος (2003) βρήκε ένα 3% ολόκληρου του DΝΑ ως υπεύθυνο για τα εξωτερικά μας χαρακτηριστικά, τις ασθένειες, αλλά και την ψυχοσύνθεσή μας ³, ήρθε η ώρα που μπορούμε να πάρουμε «τη μοίρα» στα χέρια μας.

CRISPR Cas9: Τι είναι, τι υπόσχεται και τι πραγματικά κάνει

Ενώ η γενετική μηχανική έχει επιδοθεί ήδη από το 1970 στη γενετική τροποποίηση φυτών και ζώων, το 2012, η Jennifer Doudna, βιοχημικός στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, και η Emmanuella Charpentier, μικροβιολόγος του ινστιτούτου Max Plank, του Βερολίνου, ανακοίνωσαν ένα τεράστιο άλμα στη γενετική μηχανική, που μπορεί να αλλάξει τη ζωή των ανθρώπων πέρα ως πέρα. Πρόκειται για την τεχνική CRISPR Cas9 ⁴.

Η επιστημονική κοινότητα λοιπόν ανακάλυψε ένα ένζυμο (Cas9) που παράγει το βακτήριο Στρεπτόκοκκος, έτσι ώστε να αμύνεται από την εισβολή ιών. Το ένζυμο αυτό, συνοπτικά, κομματιάζει το γενετικό υλικού του ιού, και τα κομμάτια που δημιουργεί τα συνδέει με μία ακολουθία rna που έχει φτιάξει το ίδιο το βακτήριο. Με αυτόν τον τρόπο, το βακτήριο «ξεγελάει» τον ιό, ο οποίος αρχίζει και αντιγράφει το DNA του, το οποίο όμως… δεν είναι ακριβώς δικό του, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να πολλαπλασιαστεί.

Πρόκειται για έναν εξαιρετικό φυσικό μηχανισμό άμυνας των βακτηρίων έναντι των ιών, που φυσικά οι γενετιστές δεν θα άφηναν ανεκμετάλλευτο. Η «επανάσταση» άρχισε όταν βρέθηκε ότι το ένζυμο αυτό, μπορεί να απομονωθεί και να λειτουργήσει σε όλους τους οργανισμούς, και(!) στον άνθρωπο. Ό,τι DNA του δώσεις, όπως ακριβώς έκανε και στο ιικό Dna, μπορεί να το σπάσει με ακρίβεια εκεί που θα το κατευθύνεις, και να τοποθετήσει τη γενετική ακολουθία που εσύ επιθυμείς.

Από το 2015, οι γενετιστές, κρατώντας αυτό το πολύτιμο εργαλείο στα χέρια τους, ακόμη και αν αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα στην τεχνική, υπόσχονται (για άλλη μια φορά) το τέλος των σωματικών και γενετικών ασθενειών (Αids, καρκίνος, σύνδρομο Down, νόσος Huntigton, θαλασσαιμίες κτλ). Αλλά, όπως λένε και πολλοί από αυτούς, γιατί να σταματήσουν εκεί;

Ακόμη και αν από την ίδια την επιστημονική κοινότητα, υπάρχουν «βιοηθικά διλλήματα», και έχει ανοίξει έναν debate αντιπαραθέσεων σχετικά με αυτά, γίνεται ντόρος για ένα σωρό προεκτάσεις της συγκεκριμένης τεχνικής της γενετικής μηχανικής. To 2016, Κινέζοι επιστήμονες, προσπάθησαν να φτιάξουν το πρώτο μωρό κατά παραγγελία (designer baby), και ακόμη και αν η τεχνική τους δεν τους έκανε ακριβώς τη χάρη, η προσπάθειες σε αυτή την κατεύθυνση είναι γεγονός. Ένας «θαυμαστός καινούριος κόσμος» απλώνεται μπροστά. Η υπόσχεση, δεν βλέπει μόνο στο σχεδιασμό εμβρύων απλώς απαλλαγμένων από γενετικές ασθένειες, αλλά και εμβρύων που θα επιλέγεις τα χαρακτηριστικά που θες και που οι γενετιστές έχουν δείξει ότι οφείλονται σε γονίδια. Χρώμα ματιών, χρώμα μαλλιών, μυϊκό σύστημα. Θα μπορούν, λένε, να βελτιώσουμε όλα τα χαρακτηριστικά που προσπαθούν να μας πείσουν ότι οφείλονται στο Dna.

Η εξυπνάδα για παράδειγμα, παρουσιάζεται ως ένα αποτέλεσμα που οφείλεται κατά πολύ στην αλληλεπίδραση πολλών γονιδίων που τελικά είναι υπεύθυνα για την αποτύπωση ενός συγκεκριμένου «IQ». Τα γονίδια αυτά εντοπίζονται με συγκριτικές μελέτες μεταξύ ατόμων με υψηλό δείκτη νοημοσύνης (πάνω από 150) ⁵ γεγονός που προφανώς χωράει τεράστια αμφισβήτηση για την επιστημονική μεθοδολογία. Από τη στιγμή που επιστημονική κοινότητα, λοιπόν, εντοπίζει γονίδια που σχετίζονται με τέτοια κοινωνικά χαρακτηριστικά, και από τη στιγμή που πια έχει στα χέρια της εργαλεία που μπορούν να τροποποιήσουν με ακρίβεια το γενετικό υλικό, νομιμοποιείται να υπόσχεται και την βελτίωσή τους. Πάντα γενετικά, πάντα πειστικά.

Το σημαντικό για εμάς, δεν είναι να εστιάσουμε στα τεχνικά προβλήματα που έχει η μέθοδος Crispr, τα οποία είναι πολλά αν αναλογιστούμε ότι ήδη υπάρχουν ως εμπόδια στον μικρόκοσμο των εργαστηρίων, αλλά να εστιάσουμε στο τι πραγματικά κάνει σε ιδεολογικό επίπεδο και τι εξυπηρετεί.

Εδώ, μπορούμε να δούμε τη σύγχρονη εφαρμογή της βιο-εξουσίας, από την πλέον κατάλληλη επιστήμη. Λέμε, λοιπόν, ότι η βιολογία ως επιστήμη που παράγει λόγους και αλήθειες, είναι φορέας εξουσίας και μάλιστα πολύ ισχυρός, καθώς είναι η επιστήμη αυτή που ασχολείται με την ίδια τη ζωή, στην οποία και έχει εστιάζει η σύγχρονη εξουσία. Οι τεχνολογίες της βιολογίας και συγκεκριμένα της γενετικής μηχανικής, αφού μιλάμε για την CRISPR, παράγουν επιθυμητά προϊόντα (θεραπείες ασθενειών, μωρά κατά παραγγελία, μακροζωία κτλ) και τα προϊόντα αυτά είναι επιθυμητά στο πλαίσιο που η εξουσία τρεις αιώνες τώρα επένδυσε στη ζωή και έθεσε τα υποκείμενα επιχειρηματίες των εαυτών τους που θα φροντίζουν τη ζωή τους όσο το δυνατόν περισσότερο σε ένα πλαίσιο συνεχούς αυτοπειθάρχησης και βελτίωσης του εαυτού. Βλέπουμε δηλαδή, ότι ο έλεγχος πάνω στο σώμα-μηχανή είναι τόσο σημαντικός, όσο ήταν τότε, στις αρχές του 18ου αιώνα. Στοχεύει σε σώματα πειθήνια, στην αύξηση των ικανοτήτων τους, στην απόσπαση των δυνάμεών τους. Με λίγα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανατομο-πολιτική του σώματος, διείσδυσε στο επίπεδο της μίας βάσης του Dna.

Επίλογος

Τελειώνοντας, μπορούμε να δούμε, ότι η εξουσία των επιστημών, και συγκεκριμένα της βιολογίας και της γενετικής μηχανικής, δεν κάνει κάτι διαφορετικό από αυτό που περιγράφηκε στη βιο-εξουσία, καθώς ούτως ή άλλως είναι δομικό της κομμάτι. Από τη μία, διεισδύει σε όλο και μικρότερη κλίμακα στο σώμα-μηχανή (ανατομο-πολιτική του σώματος) και ταυτόχρονα δρα σε ένα συνολικότερο επίπεδο διαχείρισης της ζωής του πληθυσμού, παράγοντας για παράδειγμα τα κατάλληλα εργαλεία για να φτιαχτούν οι εθνικές βάσεις δεδομένων Dna ⁶, που δρουν και πολύ περισσότερο θα δράσουν ως ένας νέος τρόπος δημογραφίας (βιοπολιτική του πληθυσμού).

Όσον αφορά στο ποιοι κερδίζουν από αυτό, η απάντηση γίνεται προφανής: Τα πειθαρχημένα και βελτιωμένα σώματα εξυπηρετούν τα αφεντικά και τη σταθερότητα του οικονομικού συστήματος, το οποίο παρόλες τις αντιφάσεις του καταφέρνει και επιβιώνει. Αυτό όμως, ίσως και να συμβαίνει στην έλλειψη της δικής μας κριτικής και των δικών μας αρνήσεων. Γι αυτό και στόχος της σημερινής εισήγησης, είναι να προσεγγίσουμε αυτές τις νέες τεχνολογίες κριτικά, γιατί μπορεί η CRISPR να ακούγεται ως νέο θαύμα, αλλά στην πραγματικότητα αυτό που κάνει είναι κάτι πολύ παραπάνω.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η βιοεξουσία ήταν ένα απαραίτητο βήμα για την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Και αυτό γιατί δεν θα μπορούσε μια τέτοια μορφή οργάνωση της κοινωνίας να διασφαλιστεί, παρά με τίμημα την ελεγχόμενη ένταξη των σωμάτων στον μηχανισμό παραγωγής και μέσω μιας προσαρμογής των πληθυσμιακών φαινομένων στις οικονομικές διαδικασίες. Απαίτησε ωστόσο ακόμη περισσότερα. Χρειάστηκε την αύξηση των μεν και των δε, την ενίσχυση τους και συγχρόνως την ευχρηστία και την ευπείθεια τους. Χρειάστηκε μεθόδους εξουσίας, τις δυνάμεις, τις δεξιότητες, τη ζωή εν γένει, δίχως ωστόσο να δυσχεραίνουν την καθυπόταξη τους.»
Φουκώ, Η ιστορία της Σεξουαλικότητας, Η δίψα της γνώσης

Σημειώσεις:

1. Η ανάλυση των δύο πόλων της βιοεξουσίας καθώς και η στροφή της εξουσίας σε αυτή τη μορφή που προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε εν συντομία παραπάνω, γίνεται από τον Φουκώ στο τελευταίο κεφάλαιο του «Η ιστορία της Σεξουαλικότητας, Η δίψα για γνώση (πρώτος τόμος)». ↩
2. Εκτός από τη μηχανοποίηση του σώματος (ανατομο-πολιτική του πληθυσμού), στην οποία βλέπουμε την εξουσία στραμμένη στο σώμα ως είδος, χρειαζόταν και η άσκηση της εξουσίας σε επίπεδο πληθυσμού, στραμμένη δηλαδή στο συνολικό σώμα: Οι εξαθλιωμένες μάζες, που μέχρι τότε ήταν αφημένες στην πείνα και στις αρρώστιες, που συχνά δεν ήταν καν καταχωρημένες σε επίσημα αρχεία, που κινούνταν στα όρια μεταξύ νομιμότητας και ανομίας, έπρεπε τώρα να αποτελέσουν το εργατικό δυναμικό της βιομηχανίας. ↩
3. Για περισσότερα σχετικά με το πρόγραμμα του ανθρωπίνου γονιδιώματος: «Το γονίδιο της κριτικής» εισήγηση στο φεστιβάλ του Game Over 2016. ↩
4. Επεξηγηματικό βίντεο για τον τρόπο λειτουργίας της τεχνικής και των εφαρμογών της ↩
5. CGP (Cognitive Genomics Project) : Ερευνητικό πρόγραμμα που επικεντρώνεται στην κατανόηση της προέλευσης της νοημοσύνης διαμέσου του γονιδιώματος. ↩
6. Αναλυτικότερα για τις εθνικές βάσεις DNA: το νέο πανοπτικό: νέες τεχνολογίες και επιτήρηση [μέρος 2], από «μητροπολιτικά συμβούλια αυτόνομων».
   Ακόμη, για τις προσπάθειες της ελλάδας για την βελτιστοποίηση της εθνικής βάσης DNA και το βιοπολιτικό ρόλο της, παραθέτουμε το απόσπασμα από το «πρώτο θέμα»:
   «Την επιτακτική ανάγκη δημιουργίας μιας πλήρους βάσης DNA, σε εθνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο, υπογράμμισε και η προϊσταμένη Επιτελείου του Αρχηγείου της ΕΛΑΣ, αντιστράτηγος Ζαχαρούλα Τσιριγώτη. Επίσης, η κ. Τσιριγώτη πρόσθεσε ότι «χρειάζεται διεθνής καμπάνια ενημέρωσης που να παροτρύνει τους μετανάστες και πρόσφυγες να δίνουν δείγματα DNA στη σχετική βάση». ↩