Αυτο-υποτίμηση και προκατάληψη

Ο Ίρβιν Κατζ (Katz) από το πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης το 1965 έκανε τεστ ψηφιακών συμβόλων (digit symbol test) – τεστ που αντιστοιχούμε σύμβολα σε αριθμούς σε συγκεκριμένο χρόνο. Για τη δοκιμασία αυτή χρησιμοποίησε μαύρους και λευκούς επιτηρητές και αποκλειστικά μαύρους εξεταζόμενους. Οι μισοί μετέχοντες ήξεραν ότι επρόκειτο για ένα τεστ συντονισμού των ματιών και των χεριών και οι άλλοι μισοί ότι επρόκειτο για τεστ ευφυίας.

Οι φοιτητές με μαύρο επιτηρητή είχαν λίγο καλύτερες επιδόσεις όταν ήξεραν πως πρόκειται για τεστ ευφυίας, σε σύγκριση με όταν ήξεραν ότι πρόκειται για τεστ συντονισμού. Οι μαύροι μετέχοντες που εξετάστηκαν με λευκό επιτηρητή εμφάνισαν ένα αξιοπερίεργο εύρημα: η απόδοσή τους ήταν κατακόρυφα χαμηλότερη από τον μέσο όρο, μόνο όμως όταν πίστευαν ότι πρόκειται για τεστ ευφυίας – τα κατάφερναν πολύ καλύτερα όταν πίστευαν ότι πρόκειται για τεστ συντονισμού.

Στο www.cosmoteinsurance.gr, οι πελάτες μπορούν να συγκρίνουν τιμές και καλύψεις μέσα από μεγάλο εύρος ασφαλιστικών εταιριών

Το φαινόμενο της γυάλινης οροφής

Με το πείραμα αυτό καταδείχθηκε για πρώτη φορά ότι οι εσωτερικές μας προκαταλήψεις δημιουργούν εσωτερικούς μύθους από τους οποίους δεν ξεφεύγουμε εύκολα- επειδή οι ίδιοι οι μαύροι φοιτητές χωρίς να το συνειδητοποιούν πίστευαν ότι οι μαύροι είναι λιγότερο ευφυείς από τους λευκούς αυθυποβάλονταν και πετύχαιναν μικρότερα σκορ στη δοκιμασία που θεωρούσαν ότι μέτραγε την ευφυία τους. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται το φαινόμενο της γυάλινης οροφής– υπό την έννοια ότι πάνω από τα κεφάλια μας υπάρχει ένα αόρατο όριο που θέτουν οι ασυνείδητες προκαταλήψεις μας και το οποίο συχνά δεν το συνειδητοποιούμε. Και προσέξτε, η προκατάληψη στους μετέχοντες δεν αφορούσε κάποιον άλλον άνθρωπο, αλλά τον ίδιο τους τον εαυτό: η κοινωνία χτίζει προκαταλήψεις που εμποτίζονται μέσα μας και τελικά υποσκάπτουν την αυτοεκτίμησή μας και μας κάνουν να λειτουργούμε ως φτωχοί συγγενείς χωρίς να ξέρουμε γιατί.

Για να αντιληφθούμε πόσο εκτεταμένο είναι το φαινόμενο της γυάλινης οροφής, αρκεί να αναφερθούμε σε μεταγενέστερες έρευνες που έδειξαν πως αν δωθούν αριθμητικά προβλήματα σε γυναίκες αλλά τις καθησυχάσουμε ότι δεν πρόκειται για προβλήματα διαγνωστικά των μαθηματικών τους ικανοτήτων, τα καταφέρνουν πολύ καλύτερα απ’ ότι αν τα ίδια προβλήματα περιγραφούν ως «ενδεικτικά της μαθηματικής τους δεινότητας».

«Ο σκύλος κοιμήθηκε στο πράσινο χαλί»

Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε σχέση με το γήρας. Ο Τζων Μπαργκ, διάδοχος του Κατζ στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έδωσε σε φοιτητές πέντε κάρτες με μια λέξη γραμμένη πάνω στην κάθε μια ζητώντας τους να σχηματίσουν μια πρόταση με τέσσερις από τις πέντε λέξεις. Για παράδειγμα, αν οι λέξεις στις 5 καρτέλες ήταν σκύλος, χαλί, μοναξιά, πράσινο και κοιμάμαι, ο εξεταζόμενος έπρεπε να φτιάξει μια πρόταση όπως «Ο σκύλος κοιμήθηκε στο πράσινο χαλί» . Τους έδωσαν να σχηματίσουν 30 τέτοιες προτάσεις και μετά τους είπαν ότι η δοκιμασία τελείωσε και τους ζήτησαν να αποχωρήσουν. Η δοκιμασία όμως στην πραγματικότητα δεν είχε τελειώσει εκεί. Στους μισούς εξεταζόμενους, στις 20 από τις 30 ομάδες λέξεων οι ερευνητές είχαν τρυπώσει από μια λέξη που σχετίζονταν με τις αρνητικές πλευρές του γήρατος, λέξεις όπως γκρίζο, αμνησία, αναπηρία, μόνος.

Θέλεις να μειώσεις τον λογαριασμό του ρεύματός σου; Είναι απλό!

Οι άλλοι μισοί είχαν αποκλειστικά συναισθηματικά ουδέτερες λέξεις που δεν σχετίζονταν με τα γηρατειά.  Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Εκείνοι που είχαν εκτεθεί στις αρνητικές λέξεις ασυνείδητα άρχισαν να λειτουργούν σαν.. κακογερασμένοι: περπατούσαν πιο αργά από τους άλλους και μάλιστα χωρίς να ξέρουν το γιατί αλλά και χωρίς να συνειδητοποιούν ότι περπατούν αργά!

Σε αντίστοιχο πείραμα με εκείνο του Μπαργκ, ο Τόμας Χειγκ του Πανεπιστημίου της βόρειας Καρολίνας εισήγαγε και πάλι λέξεις που έχουν σχέση με τις αρνητικές ή τις θετικές πλευρές των γηρατειών (π.χ. μοναξιά στην πρώτη ομάδα ή σοφία στη δεύτερη) χρησιμοποιώντας αυτή τη φορά εθελοντές μικρότερης και μεγαλύτερης ηλικίας και μετά τους ζήτησε να απομνημονεύσουν και να ανακαλέσουν μια λίστα από λέξεις. Οι νεότεροι μετέχοντες, ηλικίας 19-30 ανακάλεσαν περισσότερες λέξεις από τους ηλικιωμένους ηλικίας 62-84 ετών. Το φαινόμενο της γυάλινης οροφής δεν έκανε την εμφάνισή του στους νέους- αυτοί που είχαν εκτεθεί στις δυσάρεστες λέξεις περί το γήρας δεν είχαν χειρότερες επιδόσεις από τους υπόλοιπους.

Αρνητική ασυνείδητη άποψη για τα γηρατειά

Και στις δύο περιπτώσεις ανακάλεσαν το 62% των λέξεων που έπρεπε να μάθουν. Οι μεγαλύτερης ηλικίας εθελοντές όμως εμφάνισαν διαφορές. Όσοι είχαν εκτεθεί στις θετικές λέξεις για το γήρας ανακάλεσαν το 53% των λέξεων, ενώ όσοι είχαν εκτεθεί στις αρνητικές ανακάλεσαν ένα πενιχρό 40%. Περαιτέρω ανάλυση έδειξε πως επηρεάστηκαν περισσότερο οι ηλικιωμένοι που είχαν αρνητική ασυνείδητη άποψη για τα γηρατειά.

Τα ευρήματα αυτά έχουν επικυρωθεί και από μελέτες απεικόνισης της λειτουργίας του εγκεφάλου. Σε μια σημαντική έρευνα του Φελπς με λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) ζητήθηκε από τους μετέχοντες να απαντήσουν ένα ερωτηματολόγιο για τις πεποιθήσεις τους περί ρατσισμού. Κατόπιν υποβλήθηκαν σε λειτουργική μαγνητική την ώρα που έβλεπαν φωτογραφίες μαύρων και λευκών ανδρών. Στην έρευνα αυτή βρέθηκε ότι η δραστηριότητα στην αμυγδαλή (κέντρο του φόβου και του θυμού) δεν σχετίζονταν με την ρατσιστική προκατάληψη όπως αυτή καταγράφονταν στα ερωτηματολόγια, αλλά με την ασυνείδητη ρατσιστική προκατάληψη που τελικά ένιωθαν μέσα τους οι εξεταζόμενοι.

Σε απλά Ελληνικά, οι μετέχοντες είχαν ρατσιστικές προκαταλήψεις που δεν είχαν συνειδητοποιήσει, αλλά οι προκαταλήψεις υπήρχαν και κάθε φορά που έβλεπαν τη φωτογραφία ενός μαύρου άνδρα, το κέντρο του φόβου στον εγκέφαλό τους χτύπαγε … τιλτ. Οι ασυνείδητες προκαταλήψεις μας αποτελούν λοιπόν μια σημαντική παράμετρο στον προσδιορισμό και του τι προτιμούμε στην πραγματικότητα, αλλά και του τι φοβόμαστε, όπως και της εν γένει συμπεριφοράς μας.

Ασυνείδητες προκαταλήψεις

Το συμπέρασμα που βγαίνει από αυτά τα πειράματα είναι ότι η κοινωνία, οι γονείς, τα πρόσωπα ισχύος, κάποιες φορές και η ανθρώπινη φύση, εμποτίζουν μέσα μας προκαταλήψεις που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τη συμπεριφορά μας προς τους άλλους ανθρώπους. Έχει να κάνει και με τη συμπεριφορά προς τον ίδιο μας τον εαυτό.

Ένα πρώτο λογικό βήμα λοιπόν στην προσπάθεια αυτογνωσίας μας είναι να προσδιορίσουμε τις ασυνείδητες προκαταλήψεις μας, την αόρατη οροφή που ενδέχεται να εμποδίζει την εξέλιξή μας. Για την προσπάθεια αυτή έχουν αναπτυχθεί πολλά εργαλεία, το σπουδαιότερο όμως από πλευράς αξιοπιστίας είναι το τεστ IAT (implicit attitudes test) που αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Η θεωρία πίσω από το τεστ είναι η εξής: ο υπολογιστής μετρά τον χρόνο που χρειαζόμαστε για να ταξινομήσουμε κάποιες λέξεις ή έννοιες ή εικόνες ως καλές ή κακές. Όταν υπάρχει μέσα μας κάποια ασυνείδητη προκατάληψη, μας πέρνει περισσότερο χρόνο να ταξινομήσουμε μαζί ζεύγη εννοιών που θεωρούμε… παράταιρα.

Για παράδειγμα, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε βαθιά μέσα μας ριζωμένο ένα στερεότυπο που θέλει τους άνδρες δυνατούς και τις γυναίκες αδύναμες, κάθε φορά που θα πρέπει να συνδυάσουμε λέξεις όπως ισχύς, νίκη, ή δύναμη με τις γυναίκες καθυστερούμε χρονικά κατάτι περισσότερο από όταν πρέπει να κάνουμε την «φυσική» (με βάση τις προκαταλήψεις μας) συσχέτιση των ίδιων λέξεων με τους άνδρες. 

Τεστ ΙΑΤ έχουν αναπτυθχεί για τα φύλα, τη φυλή, την ασθένεια, το σωματικό βάρος, την ηλικία, ψυχικές παθήσεις κ.ά. Μπορείτε να βρείτε τέτοια τεστ στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://implicit.harvard.edu/implicit/.