Πότε είναι η αρχή της ιστορίας και πώς την ορίζουμε;

Η ερώτηση για το πότε ξεκινά η Ιστορία είναι ταυτόχρονα απλή και πολύπλοκη, καθώς εξαρτάται από το πώς ορίζουμε την ίδια την έννοια της «Ιστορίας». Για τους περισσότερους ιστορικούς, η αρχή της Ιστορίας συνδέεται με την εμφάνιση της γραφής, ένα γεγονός που σηματοδοτεί τη μετάβαση από την προϊστορία στην καταγεγραμμένη ιστορία.

Αυτή η μετάβαση τοποθετείται χρονικά γύρω στο 3.100 π.Χ. στη Μεσοποταμία, όταν οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες εμφανίστηκαν σε πήλινες πινακίδες.

Η Έννοια της Ιστορίας και η Προϊστορία

Η Ιστορία, με την παραδοσιακή της έννοια, είναι η μελέτη του ανθρώπινου παρελθόντος μέσω γραπτών πηγών. Αυτό την ξεχωρίζει από την προϊστορία, η οποία καλύπτει την περίοδο πριν από την εφεύρεση της γραφής και βασίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα, όπως εργαλεία, οστά και έργα τέχνης. Η προϊστορία περιλαμβάνει τεράστιες χρονικές περιόδους –από την εμφάνιση του Homo sapiens πριν από περίπου 300.000 χρόνια μέχρι την ανάπτυξη των πρώτων πολιτισμών– και μας δίνει πληροφορίες για τη ζωή των ανθρώπων μέσω υλικών αποτυπωμάτων, χωρίς όμως τη φωνή τους.

Η μετάβαση από την προϊστορία στην Ιστορία δεν ήταν απότομη ούτε ομοιόμορφη σε όλο τον κόσμο. Ενώ η γραφή εμφανίστηκε στη Μεσοποταμία γύρω στο 3.100 π.Χ., άλλοι πολιτισμοί, όπως αυτοί της Αμερικής ή της Αυστραλίας, παρέμειναν στην προϊστορία για χιλιάδες χρόνια ακόμα, μέχρι την επαφή τους με γραπτούς πολιτισμούς. Αυτό σημαίνει ότι η «αρχή της Ιστορίας» είναι ένα σχετικό σημείο, που εξαρτάται από την περιοχή και τον πολιτισμό που εξετάζουμε.

Η Εμφάνιση της Γραφής στη Μεσοποταμία

Η εφεύρεση της γραφής αποδίδεται στους Σουμέριους της Μεσοποταμίας, στην περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στο νότιο Ιράκ, γύρω στο 3.100 π.Χ. Οι πρώτες μορφές γραφής ήταν η σφηνοειδής γραφή, χαραγμένη σε πήλινες πινακίδες με καλαμένιες γραφίδες. Αρχικά, η γραφή χρησιμοποιήθηκε για πρακτικούς σκοπούς, όπως η καταγραφή εμπορικών συναλλαγών, αποθεμάτων σιτηρών και φόρων. Για παράδειγμα, μια πινακίδα μπορεί να έγραφε «10 πρόβατα παραδόθηκαν στον ναό», δίνοντας μια πρώιμη εικόνα της οργάνωσης της κοινωνίας.

Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν τυχαία. Η Μεσοποταμία ήταν μια εύφορη περιοχή, όπου η γεωργία και το εμπόριο δημιούργησαν πολύπλοκες κοινωνίες με ανάγκη για διοίκηση και αρχεία. Η γραφή έγινε το εργαλείο που επέτρεψε στους ανθρώπους να «μιλήσουν» πέρα από τον χρόνο, αφήνοντας πίσω τους μαρτυρίες που μπορούμε να διαβάσουμε σήμερα. Λίγο αργότερα, γύρω στο 3.000 π.Χ., η γραφή εμφανίστηκε και στην Αίγυπτο με τα ιερογλυφικά, ενώ ακολούθησαν και άλλοι πολιτισμοί, όπως οι Κινέζοι και οι Ινδοί του Ινδού ποταμού.

Γιατί η Γραφή Σηματοδοτεί την Αρχή της Ιστορίας;

Η γραφή θεωρείται το σημείο εκκίνησης της Ιστορίας επειδή άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κατέγραφαν και μετέδιδαν πληροφορίες. Πριν από αυτήν, οι γνώσεις περνούσαν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης, η οποία, αν και πλούσια, ήταν εύθραυστη και επιρρεπής σε αλλοιώσεις. Με τη γραφή, οι άνθρωποι απέκτησαν τη δυνατότητα να καταγράφουν γεγονότα, νόμους, θρησκευτικές πεποιθήσεις και προσωπικές εμπειρίες με ακρίβεια και μονιμότητα.

Για παράδειγμα, οι πινακίδες της Μεσοποταμίας μας δίνουν πληροφορίες για τις καθημερινές συναλλαγές, αλλά και για μεγαλύτερα γεγονότα, όπως πολέμους και τη διακυβέρνηση των πόλεων-κρατών, όπως η Ουρ και η Ουρούκ. Αυτά τα κείμενα μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε το παρελθόν με λεπτομέρειες που η προϊστορία δεν μπορεί να προσφέρει. Η γραφή έδωσε φωνή στους αρχαίους ανθρώπους, μετατρέποντας τις σιωπηλές τους πράξεις σε αφηγήσεις που διαβάζουμε χιλιάδες χρόνια αργότερα.

Η Σημασία της Μετάβασης

Η μετάβαση από την προϊστορία στην Ιστορία δεν ήταν απλώς τεχνολογική, αλλά και πολιτισμική. Η γραφή συνόδευσε την ανάπτυξη των πρώτων πόλεων, την οργάνωση κρατών και την εμφάνιση πολύπλοκων θρησκειών και επιστημών. Στη Μεσοποταμία, για παράδειγμα, η καταγραφή των αστρονομικών παρατηρήσεων οδήγησε στα πρώτα ημερολόγια, ενώ οι νόμοι, όπως ο Κώδικας του Χαμουραμπί αργότερα (περίπου 1750 π.Χ.), θεμελίωσαν την έννοια της δικαιοσύνης. Αυτή η μετάβαση σηματοδότησε την αρχή μιας εποχής όπου ο άνθρωπος δεν ήταν πια μόνο παρατηρητής του κόσμου, αλλά και δημιουργός της δικής του ιστορίας.

Η αρχή της Ιστορίας τοποθετείται γύρω στο 3.100 π.Χ. στη Μεσοποταμία με την εμφάνιση της γραφής, ένα γεγονός που άλλαξε για πάντα την ανθρώπινη εμπειρία. Ορίζουμε την Ιστορία ως την περίοδο που μπορούμε να «ακούσουμε» τους προγόνους μας μέσα από τα γραπτά τους, σε αντίθεση με την προϊστορία, που παραμένει σιωπηλή και ερμηνεύεται μέσω υλικών. Η γραφή δεν ήταν απλώς ένα εργαλείο, αλλά μια γέφυρα που συνέδεσε το παρελθόν με το παρόν, δίνοντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αφηγηθεί τη δική του ιστορία – μια ιστορία που συνεχίζουμε να γράφουμε μέχρι σήμερα.